İmam Malik
Ehl-i Sünnet’i teşkil eden dört büyük ekolden biri de Malikî mezhebidir. Hicri 93 yılında doğup, hicri 179 yılında vefat eden Malik b. Enes b. Malik b. Ebi Amr el-Asbahî tarafından ana ilkeleri belirlenmiş olan Malikî mezhebi, Medine ve civarında Osman b. İsa b. Kinane, ibnü’l-Macişûn ve Mutarrif gibi fakihlerce yayılırken, Basra’da Ahmed b. Muazzel ve Bağdat’ta ibnü’l-Muazzel’in talebeleri tarafından yayılmıştır. Ancak mezhebin ibnü’l-Kasım, Eşheb el-Kaysî, Esbağ b. Ferec gibi fakihlerin önderliğinde Mısır ve çevresinde daha fazla müntesibi olduğu görülür. Yahya b. Yahya ve ibn Habib sayesinde mezheb Endülüs’te yayılmıştır.
Mezhebin kurucusu İmam Malik dönemin ilim merkezlerinden biri olan Medine’de yetişti. Kur’an-ı Kerim’i hıfz ettikten sonra yedi yıl hadis dersi aldı. Daha sonra ünlü tabiîn fakihlerinden Rebiatü’r-Rey’den fıkıh öğrenmeye başladı. Bunun ardından ibn Şihab ez-Zühri, Nafi, Ebu’z-Zinad, Eyyüb es-Sahtiyani ve Hişam b. Urve gibi alimlere talebelik etti. Yirmili yaşlarına geldiğinde ders vermeye başladı. Pek çok büyük fakih yetiştirdi.
Hadis alanında meşhur dokuz kitaptan biri sayılan el-Muvatta adlı eseri onun hadis alanındaki yetkinliğini gösterir. Fıkıh alanında da büyük otoritelerden biri kabul edilen İmam Malik’in içtihatlarında izlediği yönteme ve gözettiği ilkelere dair bir kitabı yoktur. Ancak kendisinden sonra talebeleri İmam Malik’in fıkıh usulünü şöyle tespit etmişlerdir: Kitap, sünnet, icma, Medine ehlinin icmaı, kıyas, sahabe kavli, mesalih-i mürsele, ıstıshab, örf, sedd-i zerai ve istihsan.
Kitap (Kur’an), şeriatın aslı ve dayanağı olduğu için, İmam Malik’e göre bütün delillerin üstündedir. İmam Malik öncelikle kitabın te’vil kabul etmez açık naslarına sarılır. Te’vil kabul eden nassında zahirine itibar eder. O, nassın özü demek olan “mefhum-ı muvafakat” ile amel eder.
İmam Malik’in deliller sıralamasında ikinci sırayı mütevatir sünnet alır. Fakat o ahad sünnetle de amel etmekten kaçınmaz. Amel-i ehl-i Medine İmam Malik’in üçüncü sırada değer verdiği delilidir. Hatta amel-i ehl-i Medine’yi ahad hadisin önüne aldığı durumlar da vardır.
İmam Malik’in, icmaı da delil olarak kullandığı görülür. Fakat onun itibar ettiği icma Medinedeki alimlerin fikir birliğidir. Onun metodunda sahabe kavlinin de önemli bir yeri vardır. Hatta o, sahabe kavlini geniş anlamda sünnet kategorisinde ele alır.
Hakkında nass, Medinelilerin icmaı ve sahabe kavli bulunmayan meselelerde İmam Malik’in kıyasa başvurduğu görülür. Bunun yanında dinin itibara aldığı veya ilga ettiği konusunda delil bulunmayan maslahatlardan hareketle hüküm verme, yani ıstıslah metodunu ilk olarak kullanan fakihin de İmam Malik olduğu görülür.
İmam Malik’in usulünde temel ilkelerden biride sedd-i zeraidir. Bu konuda İmam Malik harama götüren şey haramdır ve helale götüren şeyde helaldir prensibini esas alır.
YRD. DOÇ. DR.
ALİ DUMAN
